İşletmenin ne olduğunu daha iyi görebilmek için iktisatçıların işletmeyi nasıl tanımladığını belirtmekte yarar vardır. Burada üç tanınmış iktisatçının tanımlarına değinilecekir.
Çeşitli iktisatçılar firmayı değişik şekillerde tanımlar. Bir iktisatçı fir¬mayı şöyle tarif ediyor: «Teorik gaye ile yapılacak en uygun firma tarifi şudur: Tek bir koordinasyon ünitesine sahip üretim araçları topluluğu. Endüstri (aynı mamulleri üreten firmaların topu) de bir üretim araçları top¬luluğunu ifade eder. Fakat endüstrideki bütün araçları koordine eden (ahenkli bir şekilde bir araya getiren) bir koordinasyon ünitesi yoktur.»
Başka bir iktisatçı işletmeyi şu şekilde tarif etmektedir:
«Üretimde kullanılan sabit üretim araçları maddî ve maddi olmıyan şeklinde iki kısma ayrılırlar. Maddi olmıyan araçlar üretimde çalışan per-sonelin sahip olduğu bilgi, tecrübe ve ilişkilerden oluşur. Maddî sabit tesis-lere fabrika (plant) denilebilir. Fabrika (plant) bir araya gelmiş sabit üretim araçlarının topunu ifade eder. Fabrika ile kıymetli tecrübe ambarı olan per-sonel bir arada düşünülür veya düşünülmeyebilir. Bu personelin bir kaç fabrika ile ortak çalışması mümkündür. Aynı maddî olmıyan üretim araçla¬rı İle beraber çalışarak bir ünite oluşturan fabrika veya fabrikalar toplulu¬ğuna İşletme denilebilir. İşletmenin özelliği şudur: Bir işletme belirli verim¬lilikte bir yöneticiliği (müteşebbisleri) içermekle kalmayıp, bu yöneticiler firmada az da olsa, bir müddet bulununca, başka işletmelere kolaylıkla devredilemezler ve diğer işletmede aynı verimlilik ile çalışamazlar.»
Başka bir iktisatçının işletmeyi tarifi ve açıklaması uzun uzadıya ter-cümeye değer.
«Bir miktar üretim araçlarına sahip olan bir kişi bu araçları iki şekilde kullanabilir. (1) Diğer bir şahısla mukavele yaparak belirli bir tutar karşılı¬ğında bunları kiraya verebilir. (2) Bu araçları yalnız veya diğer şahıslardan kiralayacakları ile birlikte kullanabilir. Bu takdirde kiraladığı araçlar için gerekli ödemeleri yaptıktan sonra, satış hasılatından kalan artık kendine ka¬lır. Şu halde söz konusu kişi bir artık gelir sahibidir (Residual income recipi¬ent). Her artık gelir sahibi, bir üretim yapmak gayesile kiraladığı üretim araçarı ile birlikte bir işletme oluşturur. Bu surete ortaya çıkan firma ürettiği ürün ve kontrol ettiği (kullandığı) üretim araçlarını birbirine bağlayan mukavelelerin mahiyeti ve özellikleri bakımından diğer bütün işletmelerden farklıdır.
Her şahıs sahip olduğu üretim kaynaklarını bizzat kendisi kullanmak veya kiraya vermek suretiyle ne kazanacağını hesap eder. Bu iki çeşit kul-lanma tarzı arasında hangisi daha çıkarlı ise onu seçer. Şüphesiz çıkar he¬sap edilirken yalnız nakdî değil, nakdi olmıyanlar da hesaba katılacaktır. Fakat burada anlaşılması zor bir problem vardır. Aynı üretim araçlarının iki çeşit kullanılması arasında ne diye bir fark bulunsun? Neden bazı üre¬tim araçlarının sahipleri bunları bizzat kullanmakta, diğerleri kiraya ver¬mektedir?
Her iki çeşit kullanma tarzı arasındaki beklenen çıkar farklıdır ve bu fark piyasaların iyi teşkilâtlanmamış bulunması gibi geçici sebeplere de dayanmaz. İstikrarlı bir denge haliyle bağdaşabilen devamlı sebepler mev-cuttur. Zira firmadaki kiralanmamış üretim araçlarını kiralananlar gibi sa¬yarak açık ve ölçülebilir bir şekilde ifade etmek mümkün değildir. Zaten böyle olmasaydı üretim araçlarının bizzat kullanılmasile kiralanması arasın¬da, getirecekleri gelir bakımından bir fark bulunmazdı. Şu halde fertlerin sahip oldukları üretim araçlarım iki şekilde düşünmek mümkündür.
Söz konusu kişi kaynaklarını tamamen kiraya verse belirli bir ge¬lir elde edecektir.Kendisi kullansa keza bir gelir elde edecektir. İşte 2 ile 1 arasındaki farka, yani kaynakların bizzat kullanılmasile kiralanması arasındaki farka bu şahsın teşebbüs kapasitesi «Entrepreneurial capacity» denmektedir. Bu kapasite (veya kaynak) bizzat kişiye aittir. Diğer bir firma için bunun bir kıymeti yoktur.»
Bu açıklamalardan anlaşılıyor ki yönetici üretim araçlarını birleştirir¬ken hasılaya yani bu birleşme sonunda ortaya çıkacak olan üretime bir miktar eklemektedir. Teşebbüs kabiliyeti (veya yöneticilik) değişik olunca, aynı miktar üretim aracı ile farklı üretim elde edilecektir. Mevcut üretim araçlarının (yönetici dahil) piyasa değeri ile fiilen yapılan üretim arasındaki fark, yöneticinin üretime yaptığı ekdir.
